Đổi mới phương pháp dạy học môn Tin học trong các trường trung cấp nghề, cao đẳng nghề theo hướng phát triển năng lực số cho học sinh, sinh viên

1. Mở đầu
Trong kỷ nguyên chuyển đổi số, công nghệ thông tin (CNTT) không chỉ là một lĩnh vực chuyên môn mà đã trở thành nền tảng cho mọi ngành nghề. Năng lực số - khả năng sử dụng công nghệ một cách hiệu quả, an toàn và sáng tạo - đang được xem là năng lực cốt lõi của công dân thế kỷ XXI. Đối với hệ thống giáo dục nghề nghiệp, đặc biệt là ở các trường trung cấp và cao đẳng nghề, việc hình thành và phát triển năng lực số cho học sinh có ý nghĩa then chốt, giúp họ thích ứng nhanh với yêu cầu của thị trường lao động hiện đại.
Tuy nhiên, thực tế cho thấy phương pháp giảng dạy môn Tin học trong nhiều cơ sở giáo dục nghề nghiệp hiện nay vẫn mang tính truyền thống, nặng về truyền đạt kiến thức, nhẹ về phát triển kỹ năng thực hành và tư duy số. Nội dung giảng dạy chưa được cập nhật kịp thời với sự thay đổi nhanh chóng của công nghệ, trong khi phương pháp tổ chức học tập còn hạn chế tính chủ động, sáng tạo của người học. Điều này dẫn đến khoảng cách giữa năng lực số được đào tạo trong nhà trường và năng lực số thực tế mà doanh nghiệp yêu cầu.
Từ thực trạng đó, việc đổi mới phương pháp dạy học môn Tin học theo hướng phát triển năng lực số cho học sinh trở thành nhu cầu cấp thiết. Đây không chỉ là yêu cầu của chương trình giáo dục nghề nghiệp trong thời kỳ mới, mà còn là một giải pháp quan trọng góp phần nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, đáp ứng yêu cầu của nền kinh tế số.
2. Cơ sở lý luận
2.1. Khái niệm năng lực số và vai trò trong giáo dục nghề nghiệp
Năng lực số (Digital Competence) được hiểu là tập hợp các kiến thức, kỹ năng, thái độ cần thiết để một cá nhân có thể sử dụng công nghệ kỹ thuật số một cách an toàn, hiệu quả và sáng tạo trong học tập, công việc và đời sống. Theo khung năng lực số châu Âu (DigComp 2.2, 2022), năng lực số bao gồm năm nhóm chính: (1) sử dụng thông tin và dữ liệu số, (2) giao tiếp và hợp tác trên môi trường số, (3) sáng tạo nội dung số, (4) bảo đảm an toàn thông tin, và (5) giải quyết vấn đề trong môi trường số.
Trong bối cảnh Việt Nam triển khai Chương trình Chuyển đổi số quốc gia đến năm 2025, định hướng đến 2030 (Quyết định 749/QĐ-TTg), việc phát triển năng lực số cho học sinh, sinh viên được xem là yếu tố trọng tâm để hình thành nguồn nhân lực số - lực lượng lao động có khả năng thích ứng với nền kinh tế dựa trên tri thức và công nghệ. Đối với giáo dục nghề nghiệp, năng lực số không chỉ giúp người học làm chủ các công cụ kỹ thuật, mà còn hỗ trợ họ tư duy hệ thống, giải quyết vấn đề thực tiễn bằng công nghệ và học tập suốt đời trong môi trường làm việc số hóa.
2.2. Đặc điểm của dạy học môn Tin học trong bối cảnh chuyển đổi số
Môn Tin học ở bậc trung cấp và cao đẳng nghề có đặc trưng kết hợp giữa lý thuyết và thực hành, đòi hỏi phương pháp giảng dạy linh hoạt để vừa đảm bảo kiến thức nền tảng, vừa rèn luyện kỹ năng nghề nghiệp thực tế. Trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp 4.0, sự thay đổi nhanh chóng của công nghệ đòi hỏi người dạy phải thường xuyên cập nhật nội dung và đa dạng hóa phương pháp truyền đạt.
Thay vì chỉ giảng dạy các phần mềm, ngôn ngữ lập trình hay kỹ năng thao tác máy tính, giáo viên cần hướng người học tới năng lực vận dụng công nghệ trong giải quyết tình huống nghề nghiệp cụ thể - ví dụ: quản lý dữ liệu khách hàng, vận hành thiết bị thông minh, hay ứng dụng AI trong quy trình sản xuất. Ngoài ra, sự phổ biến của nền tảng học tập trực tuyến (LMS), công cụ mô phỏng thực hành và trí tuệ nhân tạo trong giáo dục (AI-EDU) cũng đang mở ra cơ hội đổi mới cách dạy - cách học, giúp học sinh chủ động hơn, học mọi lúc - mọi nơi, và có thể tự đánh giá tiến độ học tập của bản thân.
2.3. Cơ sở lý thuyết của đổi mới phương pháp dạy học
Đổi mới phương pháp dạy học không chỉ là thay đổi hình thức truyền đạt, mà còn là sự chuyển đổi về triết lý giáo dục - từ dạy học định hướng nội dung sang dạy học định hướng năng lực. Theo lý thuyết của J. Biggs (1996) về “Constructive Alignment”, quá trình dạy học hiệu quả phải gắn chặt giữa mục tiêu học tập, hoạt động dạy - học, và đánh giá kết quả theo cùng một định hướng năng lực.
Một số lý thuyết và mô hình dạy học hiện đại có thể vận dụng trong môn Tin học gồm: Dạy học kiến tạo (Constructivism), Dạy học theo dự án (Project-based Learning), Dạy học kết hợp (Blended Learning), và Dạy học theo năng lực (Competency-based Education). Những phương pháp này đều hướng đến mục tiêu phát triển năng lực số toàn diện, giúp học sinh không chỉ biết làm mà còn biết học, biết thích ứng và sáng tạo trong môi trường số.
3. Thực trạng dạy học môn tin học ở các trường nghề hiện nay
3.1. Phương pháp giảng dạy hiện hành
Theo khảo sát của Tổng cục Giáo dục nghề nghiệp (2023), khoảng 68% giáo viên Tin học tại các trường trung cấp và cao đẳng nghề vẫn sử dụng phương pháp giảng dạy truyền thống, trong đó thuyết giảng kết hợp trình chiếu PowerPoint là hình thức phổ biến nhất. Việc tổ chức hoạt động học tập chủ yếu diễn ra theo hướng “giáo viên trình bày - học sinh thực hành lại”, thiếu các hoạt động trải nghiệm, khám phá hoặc giải quyết vấn đề. Chỉ có khoảng 25% số trường đã áp dụng mô hình dạy học kết hợp (Blended Learning) hoặc triển khai một phần học phần trên nền tảng quản lý học tập (LMS).
Mặc dù phương pháp hiện hành giúp đảm bảo tính thống nhất và kiểm soát tiến độ giảng dạy, song nó chưa đáp ứng được yêu cầu phát triển năng lực số cho học sinh - đặc biệt là các kỹ năng tư duy phản biện, hợp tác trực tuyến và sáng tạo nội dung số.
3.2. Thực trạng nội dung và chương trình đào tạo
Khung chương trình môn Tin học tại nhiều cơ sở giáo dục nghề nghiệp vẫn tập trung vào các học phần cơ bản như Tin học văn phòng, mạng máy tính, cơ sở dữ liệu, lập trình căn bản, trong khi các chủ đề công nghệ mới như điện toán đám mây, trí tuệ nhân tạo (AI), an toàn thông tin, dữ liệu lớn (Big Data) mới chỉ được giới thiệu ở mức khái quát.
Theo báo cáo của Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội (2023), chỉ có khoảng 30% trường nghề cập nhật nội dung giảng dạy theo hướng phát triển năng lực số. Hơn 60% chương trình đào tạo hiện hành vẫn sử dụng giáo trình ban hành trước năm 2018, dẫn đến khoảng cách đáng kể giữa năng lực được đào tạo trong nhà trường và yêu cầu kỹ năng của doanh nghiệp.
Hệ quả là, trong khảo sát năm 2022 của Viện Khoa học Giáo dục nghề nghiệp, có tới 56% sinh viên tốt nghiệp ngành Công nghệ thông tin trình độ cao đẳng cho biết họ gặp khó khăn khi áp dụng kiến thức học được vào công việc thực tế.
3.3. Năng lực số của đội ngũ giáo viên
Đội ngũ giáo viên Tin học trong các cơ sở giáo dục nghề nghiệp hiện nay nhìn chung có trình độ chuyên môn tốt, tuy nhiên năng lực sư phạm số còn chưa đồng đều. Theo thống kê của Tổng cục Giáo dục nghề nghiệp (2023), chỉ 37% giáo viên thường xuyên sử dụng nền tảng số trong giảng dạy, trong khi gần 45% giáo viên vẫn giảng dạy hoàn toàn theo phương pháp truyền thống.
Khoảng 32% giáo viên cho biết họ gặp khó khăn trong việc thiết kế học liệu điện tử, số hóa bài giảng hoặc khai thác các phần mềm mô phỏng chuyên ngành như Cisco Packet Tracer, Replit hay Scratch. Nguyên nhân chủ yếu đến từ việc thiếu chương trình bồi dưỡng kỹ năng công nghệ giáo dục và hạn chế trong cơ sở hạ tầng kỹ thuật của các trường nghề, đặc biệt ở khu vực nông thôn và miền núi.
3.4. Cơ sở vật chất và môi trường học tập
Tính đến cuối năm 2023, Việt Nam có hơn 1.800 cơ sở giáo dục nghề nghiệp, trong đó khoảng 92% có phòng máy tính phục vụ giảng dạy môn Tin học. Tuy nhiên, chỉ 46% phòng máy đạt tiêu chuẩn cấu hình tối thiểu cho học phần lập trình và thiết kế đồ họa, theo báo cáo của Bộ LĐTB&XH (2023).
Chênh lệch vùng miền vẫn là vấn đề đáng lưu ý: trong khi các trường ở đô thị lớn như Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh, Đà Nẵng đã trang bị đầy đủ hệ thống máy chủ, mạng tốc độ cao và phần mềm bản quyền, thì nhiều trường miền núi hoặc vùng sâu chỉ có thiết bị cũ, thiếu đồng bộ, tốc độ mạng yếu, gây khó khăn cho việc triển khai học trực tuyến hoặc mô phỏng thực hành ảo.
Bên cạnh đó, chỉ 28% cơ sở giáo dục nghề nghiệp đã có hệ thống học tập trực tuyến (LMS) riêng, và dưới 20% có thư viện số hoặc kho học liệu điện tử nội bộ, cho thấy hạ tầng số trong dạy học Tin học vẫn còn hạn chế.
3.5. Cơ hội và thách thức trong bối cảnh chuyển đổi số
Việc triển khai Chiến lược phát triển giáo dục nghề nghiệp giai đoạn 2021-2030 và Chương trình chuyển đổi số trong giáo dục nghề nghiệp đang tạo ra cơ hội lớn để đổi mới toàn diện phương pháp giảng dạy Tin học. Nhà nước đã có chính sách hỗ trợ đầu tư hạ tầng công nghệ, xây dựng kho học liệu mở (OER) và bồi dưỡng năng lực số cho giáo viên.
Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy tốc độ chuyển đổi số chưa đồng đều giữa các trường, và khoảng cách số giữa các khu vực vẫn tồn tại. Cùng với đó, thiếu nguồn nhân lực chất lượng cao để triển khai LMS, phần mềm mô phỏng và hệ thống dữ liệu học tập là thách thức lớn. Việc thay đổi tư duy dạy – học từ “truyền đạt tri thức” sang “phát triển năng lực số” cũng đòi hỏi thời gian và sự kiên trì từ cả giáo viên, học sinh và nhà quản lý.
4. Giải pháp đổi mới phương pháp dạy học
4.1. Ứng dụng công nghệ số trong giảng dạy
Trong bối cảnh chuyển đổi số giáo dục, việc ứng dụng công nghệ vào giảng dạy không chỉ là xu thế mà còn là đòi hỏi tất yếu. Công nghệ giúp mở rộng không gian học tập, tăng tính tương tác và nâng cao khả năng tự học của học sinh. Các trường trung cấp, cao đẳng nghề cần đầu tư và khai thác hiệu quả các nền tảng học tập trực tuyến (Learning Management System - LMS) như Moodle, Google Classroom, hoặc hệ thống riêng của trường để tổ chức dạy học, giao bài, phản hồi và đánh giá kết quả học tập. Ngoài ra, giáo viên có thể sử dụng các công cụ mô phỏng và môi trường thực hành ảo như Cisco Packet Tracer, Replit, Scratch hoặc Code.org trong lập trình, Canva, Figma trong thiết kế đồ họa. Những công cụ này giúp người học được trải nghiệm thực hành linh hoạt, giảm phụ thuộc vào thiết bị vật lý. Bên cạnh đó, việc tích hợp trí tuệ nhân tạo (AI) và công nghệ học tập thích ứng (Adaptive Learning) trong giảng dạy giúp cá nhân hóa quá trình học, gợi ý học liệu phù hợp năng lực từng học sinh, qua đó phát huy tối đa tiềm năng học tập.
4.2. Đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát huy năng lực người học
Đổi mới phương pháp dạy học cần hướng đến việc biến quá trình dạy học thành quá trình học sinh tự khám phá, tự chiếm lĩnh tri thức. Một số hướng tiếp cận phù hợp với đặc trưng môn Tin học gồm: Dạy học theo dự án (Project-Based Learning), Dạy học theo tình huống (Problem-Based Learning), Dạy học kết hợp (Blended Learning), và Dạy học dựa trên năng lực (Competency-Based Learning). Những phương pháp này đều nhằm phát triển tư duy độc lập, kỹ năng hợp tác và năng lực giải quyết vấn đề trong môi trường số, qua đó hình thành năng lực số toàn diện cho người học.
4.3. Phát triển năng lực số cho học sinh thông qua hoạt động học tập
Bên cạnh đổi mới phương pháp, cần chú trọng tổ chức các hoạt động học tập trải nghiệm và thực hành sáng tạo, giúp học sinh rèn luyện và phát triển năng lực số. Một số hướng triển khai gồm: khuyến khích học sinh tạo sản phẩm số (video hướng dẫn, ứng dụng mini, blog công nghệ), tổ chức các cuộc thi công nghệ, hackathon hoặc câu lạc bộ tin học, liên kết với doanh nghiệp để thực tập và tích hợp kỹ năng số vào các môn học khác. Những hoạt động này không chỉ phát triển năng lực số mà còn giúp học sinh hình thành tư duy số và khả năng thích ứng linh hoạt.
4.4. Bồi dưỡng năng lực số cho đội ngũ giáo viên
Giáo viên là nhân tố trung tâm trong đổi mới giáo dục nghề nghiệp. Do đó, việc phát triển năng lực số cho giáo viên cần được coi là nhiệm vụ ưu tiên. Các giải pháp gồm: tổ chức tập huấn định kỳ về phương pháp dạy học số, hình thành cộng đồng học tập số (Digital Learning Community), khuyến khích sáng tạo và nghiên cứu hành động, xây dựng chính sách khuyến khích cho giáo viên áp dụng công nghệ mới. Khi giáo viên được trang bị đầy đủ năng lực sư phạm số, họ sẽ trở thành người hướng dẫn, người tổ chức và người truyền cảm hứng học tập số cho học sinh.
4.5. Tăng cường đầu tư cơ sở vật chất và hạ tầng công nghệ
Đổi mới phương pháp dạy học không thể tách rời yếu tố hạ tầng. Các cơ sở giáo dục nghề nghiệp cần đầu tư nâng cấp phòng máy, mạng Internet tốc độ cao, thiết bị trình chiếu và phần mềm bản quyền; phát triển hệ thống thư viện số, kho học liệu mở (OER); và xây dựng không gian học tập sáng tạo (Innovation Lab). Việc đầu tư hạ tầng số đồng bộ sẽ tạo nền tảng vững chắc để các phương pháp dạy học hiện đại phát huy hiệu quả và hình thành môi trường giáo dục nghề nghiệp số hóa.
5. Kết luận
Trong bối cảnh chuyển đổi số quốc gia, giáo dục nghề nghiệp đang đứng trước yêu cầu đổi mới sâu sắc về chương trình, phương pháp giảng dạy và cách thức phát triển năng lực người học. Môn Tin học - với đặc thù là môn học vừa mang tính lý thuyết, vừa mang tính ứng dụng - có vai trò then chốt trong việc hình thành năng lực số cho học sinh, giúp họ làm chủ công nghệ và sẵn sàng tham gia thị trường lao động kỹ thuật cao.
Bài viết đã phân tích thực trạng dạy học Tin học tại các trường trung cấp và cao đẳng nghề, chỉ ra rằng quá trình dạy học hiện nay vẫn còn nhiều hạn chế: nội dung chương trình chậm cập nhật so với sự phát triển của công nghệ; phương pháp giảng dạy còn nặng về truyền đạt, ít tạo điều kiện cho người học sáng tạo và ứng dụng; năng lực sư phạm số của giáo viên chưa đồng đều, cơ sở vật chất chưa đáp ứng yêu cầu.
Trên cơ sở đó, các giải pháp đổi mới được đề xuất gồm: ứng dụng công nghệ số, đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát huy năng lực, phát triển năng lực số cho học sinh, bồi dưỡng giáo viên và đầu tư hạ tầng công nghệ. Những giải pháp này không chỉ mang tính cấp thiết mà còn khả thi nếu có sự phối hợp đồng bộ giữa nhà trường, cơ quan quản lý và doanh nghiệp. Khi được thực hiện hiệu quả, chúng sẽ góp phần nâng cao chất lượng đào tạo nghề, hình thành lực lượng lao động có năng lực số, tư duy sáng tạo và khả năng thích ứng cao trong thời đại số.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Chính phủ Việt Nam (2020), Quyết định số 749/QĐ-TTg ngày 3/6/2020 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt “Chương trình Chuyển đổi số quốc gia đến năm 2025, định hướng đến năm 2030”, Hà Nội.
2. Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội (2023), Chiến lược phát triển giáo dục nghề nghiệp giai đoạn 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2045, NXB Lao động - Xã hội.
3. European Commission (2022), The Digital Competence Framework for Citizens - DigComp 2.2, Publications Office of the European Union, Luxembourg.
4. UNESCO (2021), Digital Learning and Skills for Education 2030, UNESCO Institute for Information Technologies in Education (IITE), Paris.
5. OECD (2022), Skills Outlook 2022: Learning for Life in the Digital Era, OECD Publishing, Paris.
6. Biggs, J. (1996), Enhancing Teaching through Constructive Alignment, Higher Education, Vol. 32, No. 3, pp. 347-364.
7. Tổng cục Giáo dục nghề nghiệp (2023), Báo cáo thường niên về giáo dục nghề nghiệp Việt Nam năm 2023, Hà Nội.
8. Nguyễn Thị Kim Dung (2021), Phát triển năng lực số cho người học trong bối cảnh chuyển đổi số giáo dục, Tạp chí Giáo dục, số 503, tr. 15-19.
9. Trần Văn Lâm & Nguyễn Thị Huyền (2022), Ứng dụng công nghệ số trong dạy học nghề tại Việt Nam: Cơ hội và thách thức, Tạp chí Khoa học Giáo dục Nghề nghiệp, số 25, tr. 30-37.