Quy định của pháp luật Tố tụng Hình sự về việc ghi âm, ghi hình có âm thanh khi hỏi cung bị can

1. Một số khái niệm liên quan
- Khái niệm bị can: Bị can là người hoặc pháp nhân bị khởi tố về hình sự. Quyền và nghĩa vụ của bị can là pháp nhân được thực hiện thông qua người đại diện theo pháp luật của pháp nhân theo quy định của BLTTHS[1].
- Khái niệm hỏi cung bị can: Hỏi cung bị can là biện pháp điều tra bằng cách hỏi trực tiếp người đã bị khới tố về hình sự. Việc hỏi cung bị can phải tuân theo đúng quy định của pháp luật. Biện pháp hỏi cung bị can được tiến hành ngay sau khi có quyết định khởi tố bị can[2].
- Khái niệm ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh: Ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh là việc sử dụng phương tiện, thiết bị kỹ thuật để ghi lại âm thanh hoặc hình ảnh có âm thanh trong quá trình hỏi cung bị can; lấy lời khai người đại diện theo pháp luật của pháp nhân thương mại phạm tội; lấy lời khai người làm chứng, người bị hại, đương sự; đối chất; tiếp nhận tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố [3].
2. Quy định của BLTTHS về việc ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh khi hỏi cung bị can
Tại Khoản 6 Điều 183 BLTTHS 2015 quy định:
“6. Việc hỏi cung bị can tại cơ sở giam giữ hoặc tại trụ sở Cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra phải được ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh.
Việc hỏi cung bị can tại địa điểm khác được ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh theo yêu cầu của bị can hoặc của cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng”.
Theo quy định nêu trên tại BLTTHS 2015 thì việc hỏi cung bị can tại cơ sở giam giữ hoặc tại trụ sở Cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra phải được ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh. Việc hỏi cung bị can tại địa điểm khác được ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh theo yêu cầu của bị can hoặc của cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng.
Quy định này hướng đến sự ngăn ngừa sự vi phạm pháp luật, vi phạm quyền, lợi ích của bị can, ngăn ngừa bức cung và dùng nhục hình đối với bị can[4].
Để cụ thể hóa quy định nêu trên, Bộ Công an, VKSND Tối cao, TAND Tối cao và Bộ Quốc phòng đã ban hành Thông tư liên tịch số 03/2018/TTLT-BCA-VKSNDTC-TANDTC-BQP hướng dẫn về trình tự; thủ tục ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh; sử dụng, bảo quản, lưu trữ kết quả ghi âm hoặc ghi hình trong điều tra, truy tố, xét xử. Cụ thể:
a) Trình tự, thủ tục thực hiện ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh khi hỏi cung bị can
* Thực hiện ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh việc hỏi cung bị can tại cơ sở giam giữ, trụ sở Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra
- Cán bộ hỏi cung phải đăng ký với cán bộ chuyên môn tại cơ sở giam giữ hoặc tại trụ sở Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra để được bố trí phòng chuyên dụng, hướng dẫn về quy trình, thao tác kỹ thuật thực hiện việc ghi âm, ghi hình có âm thanh.
Sau đó, cán bộ hỏi cung làm thủ tục trích xuất đối với bị can bị tạm giam hoặc triệu tập bị can đang tại theo quy định của pháp luật (không được đưa bị can tại ngoại vào hỏi cung ở cơ sở giam giữ, trừ trường hợp đối chất với bị can đang bị tạm giam). Khi được bố trí phòng làm việc, cán bộ hỏi cung đến phòng làm việc, thông báo cho bị can, biết về việc ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh, việc thông báo phải ghi vào biên bản sau đó tiến hành làm việc.
- Việc ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh bắt đầu từ khi cán bộ hỏi cung nhấn nút bắt đầu, cán bộ hỏi cung bị can phải đọc thời gian bắt đầu và ghi rõ trong biên bản. Trong quá trình hỏi cung có thể tạm dừng ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh bằng cách nhấn nút tạm dừng. Trước khi tạm dừng cán bộ hỏi cung phải đọc rõ thời gian tạm dừng, lý do tạm dừng, khi tiếp tục làm việc cũng phải đọc rõ thời gian tiếp tục, quá trình này được ghi rõ trong biên bản. Kết thúc buổi làm việc, cán bộ hỏi cung thông báo cho bị can biết buổi hỏi cung khai kết thúc và nhấn nút kết thúc, thời gian kết thúc ghi rõ trong biên bản.
- Trường hợp không bố trí được thiết bị ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh thì không được tiến hành hỏi cung. Trường hợp đang hỏi cung mà thiết bị ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh xảy ra sự cố kỹ thuật thì phải dừng ngay buổi hỏi cun. Việc này ghi rõ trong biên bản, có xác nhận của cán bộ chuyên môn.
* Thực hiện ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh việc hỏi cung bị can tại địa điểm khác theo yêu cầu của bị can
- Việc ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh bắt đầu từ khi cán bộ hỏi cung nhấn nút bắt đầu, cán bộ hỏi cung bị can phải đọc thời gian bắt đầu và ghi rõ trong biên bản. Trong quá trình hỏi cung có thể tạm dừng ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh bằng cách nhấn nút tạm dừng. Trước khi tạm dừng cán bộ hỏi cung phải đọc rõ thời gian tạm dừng, lý do tạm dừng, khi tiếp tục làm việc cũng phải đọc rõ thời gian tiếp tục, quá trình này được ghi rõ trong biên bản. Kết thúc buổi làm việc, cán bộ hỏi cung thông báo cho bị can biết buổi hỏi cung khai kết thúc và nhấn nút kết thúc, thời gian kết thúc ghi rõ trong biên bản.
- Trường hợp không bố trí được thiết bị ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh thì cán bộ hỏi cung thông báo cho bị can biết, nếu họ đồng ý thì tiến hành làm việc, trường hợp họ không đồng ý thì không được hỏi cung. Trường hợp đang hỏi cung mà thiết bị ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh xảy ra sự cố kỹ thuật thì cán bộ hỏi cung thông báo cho bị can biết, nếu họ đồng ý tiếp tục làm việc thì vẫn tiến hành hỏi cung. Trường hợp bị can không đồng ý tiếp tục làm việc thì dừng buổi hỏi cung. Việc này phải ghi rõ trong biên bản, có xác nhận của cán bộ chuyên môn.
b) Bảo quản, lưu trữ kết quả ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh việc hỏi cung bị can
- Hệ thống máy chủ đặt tại trụ sở Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra do các cơ quan này cử cán bộ chuyên môn quản lý, bảo quản; Hệ thống máy chủ đặt tại cơ sở giam giữ do Cơ quan điều tra có thẩm quyền cử cán bộ chuyên môn của Cơ quan điều tra quản lý, bảo quản. Đối với các phương tiện, thiết bị ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh di động thì đơn vị nào đang thụ lý, giải quyết vụ án thì đơn vị đó có trách nhiệm quản lý, bảo quản.
- Kết quả ghi âm, ghi hình có âm thanh việc hỏi cung bị can, phải được bảo quản lưu trữ đầy đủ tại hệ thống máy chủ để đảm bảo an toàn, bí mật.
- Khi kết thúc giai đoạn điều tra vụ án hình sự, giai đoạn truy tố, cán bộ chuyên môn sao chép dữ liệu kết quả ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh vào thiết bị ngoại vi lưu trữ dữ liệu và bàn giao cho cán bộ hỏi cung. Cán bộ hỏi cung bị can bàn giao thiết bị ngoại vi lưu trữ dữ liệu cùng hồ sơ vụ án phục vụ điều tra, truy tố, xét xử.
- Trường hợp các vụ án, vụ việc chuyển để điều tra xử lý theo thẩm quyền thì cơ quan chuyển giao vụ án, vụ việc có trách nhiệm chuyển cả thiết bị ngoại vi lưu dữ liệu ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh thu thập được cùng với hồ sơ vụ án, vụ việc đến cơ quan tiếp nhận để tiếp tục khai thác, sử dụng và bảo quản, lưu trữ theo quy định. Khi trả hồ sơ vụ án để điều tra bổ sung, điều tra lại thì các thiết bị ngoại vi lưu trữ dữ liệu ghi âm, ghi hình có âm thanh cũng được trả lại và bàn giao cùng hồ sơ vụ án hình sự.
- Việc bàn giao dữ liệu ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh việc hỏi cung bị can phải được lập biên bản.
c) Sử dụng kết quả ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh việc hỏi cung bị can
* Trong giai đoạn điều tra, truy tố
- Trong giai đoạn điều tra: Thủ trưởng, Phó Thủ trưởng Cơ quan điều tra; Cấp trưởng, cấp phó cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra; Điều tra viên, cán bộ điều tra; Viện trưởng, Phó Viện trưởng, Kiểm sát viên, Kiểm tra viên sử dụng kết quả ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh để phục vụ công tác điều tra trong trường hợp bị can thay đổi lời khai so với lời khai đã khai trước đó; Sử dụng, đánh giá chứng cứ để làm rõ hành vi phạm tội của bị can, và đồng phạm khác (nếu có), đảm bảo cho việc giải quyết vụ án được khách quan, toàn diện. Đồng thời, kiểm tra việc chấp hành pháp luật của Điều tra viên, cán bộ điều tra, Kiểm sát viên, Kiểm tra viên trong quá trình hỏi cung.
- Trong giai đoạn truy tố: Viện trưởng, Phó Viện trưởng Viện kiểm sát; Kiểm sát viên sử dụng kết quả ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh để phục vụ truy tố và làm cơ sở xác định tính khách quan trong hỏi cung bị can của Cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra; sử dụng kết quả ghi âm, ghi hình có âm thanh việc hỏi cung bị can để đánh giá chứng cứ làm rõ hành vi phạm tội của bị can và đồng phạm. Kiểm tra, phát hiện có hay không dấu hiệu oan, sai; bị can có bị bức cung hoặc dùng nhục hình hoặc vi phạm pháp luật trong giai đoạn điều tra.
-  Kết quả ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh cũng được sử dụng trong quá trình kiểm tra việc chấp hành pháp luật trong hoạt động điều tra, truy tố, xét xử; giải quyết khiếu nại, tố cáo; thẩm định vụ án hình sự.
- Những người có thẩm quyền tiến hành tố tụng trong Cơ quan điều tra,Viện kiểm sát, Cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra có thể sao chép kết quả ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh tại hệ thống máy chủ để phục vụ công tác điều tra, truy tố.
* Trong giai đoạn xét xử
- Trong quá trình chuẩn bị xét xử, Thẩm phán chủ tọa phiên tòa phải chủ động xem xét, nghiên cứu các chứng cứ, tài liệu có trong hồ sơ vụ án. Trường hợp có chứng cứ, tài liệu được ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh mà không thể nghe, xem được cần đề nghị Viện kiểm sát sao chép lại và cung cấp cho Tòa án dữ liệu ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh.
- Hội đồng xét xử quyết định việc cho nghe, xem nội dung được ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh tại phiên tòa trong các trường hợp sau: (i) Kiểm tra chứng cứ, tài liệu, đồ vật liên quan đến vụ án mà Hội đồng xét xử thấy cần thiết phải kiểm tra công khai tại phiên tòa; (ii) Bị cáo tố cáo bị bức cung, nhục hình trong quá trình hỏi cung bị can, lấy lời khai người đại diện theo pháp luật của pháp nhân thương mại phạm tội hoặc bị cáo, người đại diện theo pháp luật của pháp nhân thương mại phạm tội thay đổi lời khai; (iii) Khi có đề nghị của Kiểm sát viên, Điều tra viên và những người tiến hành tố tụng khác.
3. Một số vướng mắc của pháp luật tố tụng hình sự về việc ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh khi hỏi cung bị can
Thứ nhất, Thông tư số 03/2018/TTLT-BCA-VKSNDTC-TANDTC-BQP quy định chậm nhất đến ngày 01/01/2020, việc ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh trong điều tra, truy tố, xét xử mới được áp dụng thống nhất trên phạm vi toàn quốc. Nghĩa là từ nay đến năm 2020, nếu luật sư phát hiện điều tra viên không ghi âm, ghi hình hoạt động hỏi cung thì không thể kiến nghị đó là sai phạm. 
Việc ghi âm, ghi hình hoạt động hỏi cung có ý nghĩa rất lớn, cần được áp dụng sớm hơn. Hiện nay, đa số các phòng hỏi cung của cơ quan điều tra công an các tỉnh và cả phòng hỏi cung của Bộ Công an vẫn chưa được trang bị thiết bị ghi âm, ghi hình. 
Theo quy định hiện hành, khi làm việc tại cơ quan điều tra, tất cả thiết bị ghi âm - ghi hình của luật sư hoặc của điều tra viên đều phải bỏ ở bên ngoài phòng hỏi cung. Tuy nhiên, luật không quy định cơ chế giám sát nội dung này như thế nào. 
Thứ hai, BLTTHS 2015 và Thông tư số 03/2018/TTLT-BCA-VKSNDTC-TANDTC-BQP quy định cấm cắt ghép, hủy dữ liệu ghi âm - ghi hình nhưng quy định này không có cơ chế giám sát, nên chỉ còn cách trông chờ vào người tiến hành tố tụng tuân thủ nghiêm ngặt.
Việc ghi âm - ghi hình chỉ có ý nghĩa khi dữ liệu thu được sau khi đối chiếu với biên bản hỏi cung có sự sai lệch. Nếu không có sự đối chiếu với biên bản hỏi cung thì không có cơ chế giám sát.
Thứ ba, Thông tư số 03/2018/TTLT-BCA-VKSNDTC-TANDTC-BQP giới hạn việc công bố băng ghi âm, ghi hình tại tòa trong 3 trường hợp: nếu tòa xét thấy cần thiết; nếu bị can tố cáo bị bức cung nhục hình hoặc có yêu cầu của người tiến hành tố tụng. Quy định này còn nêu rõ luật sư bảo vệ thân chủ muốn công bố băng ghi âm - ghi hình tại tòa thì phải được sự đồng ý của tòa.
Đây là quy định bất cập vì băng ghi âm - ghi hình là tài liệu chứng cứ trong quá trình điều tra. Khi có yêu cầu của người tham gia tố tụng hoặc người tiến hành tố tụng thì tòa phải công bố tại tòa. 
Quy định của thông tư lại cắt mất quyền được công bố, như vậy là làm thu hẹp phạm vi của luật, mất đi ý nghĩa của việc ghi âm - ghi hình hoạt động hỏi cung.
Kể từ ngày 18/3/2018 quy định này chính thức có hiệu lực pháp luật, vì vậy cần có cơ chế giám sát thực hiện để quy định này được thực hiện có hiệu quả trên thực tế./.